Czym są płytki zellige?
Płytki zellige pochodzą z Maroka i zgodnie z tradycją formowane są ręcznie. Ręcznie też nakłada się na nie kolor. To dlatego powierzchnia płytek jest nierówna, bardzo często szorstka i matowa, a kolor niejednolity. Zdarzają się też drobne pęknięcia. Elementy te nadają płytkom wyjątkowego stylu i charakteru - w tej właśnie niedokładności tkwi cały urok zellige.
Zellige należą do licznej rodziny ceramiki pochodzącej z regionów basenu Morza Śródziemnego. Prawdopodobnie zostały zainspirowane bizantyjską mozaiką, a następnie zaadaptowane przez muzułmańskich rzemieślników. W X wieku płytki te były głównie białe i brązowe, później paleta kolorów rozszerzyła się. W XIV wieku dodano niebieski, zielony i żółty, a z czasem powszechnie zaczęto stosować czerwony.
W świecie islamskim dominowały wyrafinowane promieniujące wzory gwiazd złożone z różnych wielokątów. Ta forma sztuki była jedną z głównych cech architektury w Tunezji i na Półwyspie Iberyjskim, później w Maroku i Algierii. Od XIV wieku zellige stały się standardowym elementem dekoracyjnym wzdłuż dolnych ścian, w fontannach, basenach i na minaretach, rzadziej na posadzkach.
W Maroku zellige produkowane są do dziś w formie kwadratów, trójkątów, diamentów. Znajdują się w nowoczesnych budynkach i wykorzystują tradycyjne wzory (na przykład te znajdujące się w meczecie Hassana II w Casablance), dodając do nich nową paletę barw.
Skąd pochodzi nazwa zellige?
Nazwa płytek zellige pochodzi od arabskiego słowa zillīj, co znaczy gładki, polerowany kamień lub płytka. Z kolei ellige to po arabsku "praca z płytkami". Mianem zillīj określa się mozaiki układane z niewielkich kawałków kolorowych, glinianych płytek.
Również portugalskie słowo azulejo odnoszące się do stylu malowanych, zwykle kobaltowych płytek wywodzi się od słowa zillīj. Płytki azulejo początkowo przedstawiały te same wzory geometryczne co zellige, ale portugalscy malarze stopniowo zaczęli włączać do projektów postacie i krajobrazy. Portugalczycy wykorzystywali sztukę do opowiadania historii: wydarzeń i legend chrześcijańskich. Arabowie zostali przy figurach geometrycznych.
Jak powstają płytki zellige?
Marokańskie płytki zellige są ręcznie produkowane i malowane. Materiałem użytym do ich produkcji jest glina wydobywana w pobliżu Efezu. Glina jest suszona na słońcu i wypalana w tradycyjnych piecach, w kwadratowych formach, zwykle o boku 10 cm. Potem zellige są malowane, szkliwione, znowu wypalane, a następnie za pomocą małego młotka ręcznie cięte w ustalone kształty (których młodzi adepci uczą się na pamięć). Powstałe fragmenty płytek są potrzebne do utworzenia geometrycznego wzoru - mozaiki.
Wyjątkowo w mieście Tétouan płytki zellij są cięte na pożądane kształty jeszcze przed wypaleniem. Dzięki temu emalia jest twardsza i bardziej wytrzymała, ale kolory nie tak jasne, a kawałki płytek zazwyczaj nie pasują do siebie tak ściśle jak te produkowane w innych miastach, takich jak Efez.
Po wypaleniu i pocięciu, płytki układane są na ziemi stroną licową do dołu i łączone w zamierzony wzór. Tylna strona płytek jest pokrywana cienkimi warstwami gipsu. Po wyschnięciu powłoka ta łączy kawałki płytek w większe panele. Płyty są następnie przytwierdzane do ścian za pomocą zaprawy lub fugi.
Nieregularna cyrkulacja ciepła w piecu skutkuje tym, że zellige nieznacznie różnią się kolorami. W ten sposób każda płytka jest wyjątkowa, z niewielkimi niedoskonałościami, które opowiadają historię jej powstania.
Gdzie się można nauczyć wytwarzania zellige?
Tworzenie zellīj jest uważane za sztukę samą w sobie. Jest ona przekazywana z pokolenia na pokolenie przez ma'alemów (mistrzów rzemiosła). Szkolenie zwykle rozpoczyna się w wieku od 6 do 14 lat, a przeciętna nauka trwa około dziesięciu lat. Natomiast do osiągnięcia wiedzy ma'alemów potrzeba przynajmniej lat 29 i bardzo dużego doświadczenia.
Obecnie młodzi ludzie uczą się wytwarzania zellīj w jednej z 58 szkół rzemieślniczych w Maroku. Jednak zainteresowanie nauką rzemiosła ciągle spada.
Jakie właściwości mają płytki zellige?
Podczas gdy w Maroku tnie się płytki na mniejsze fragmenty i układa z nich mozaiki, w Europie zellige mają postać zazwyczaj kwadratów i prostokątów.
Płytki zellige mają nie tylko wyjątkowy design, ale są również trwałe, solidne oraz odporne na wodę i wilgoć. Dzięki temu świetnie sprawdzają się w łazienkach czy w kuchniach. Mimo swojej nie zawsze równej tekstury płytki są również stosunkowo łatwe w czyszczeniu, a także nie wymagają skomplikowanej konserwacji.
Jednak, niestety, zellige mają też wady. Nie powinny być układane na zewnątrz, bo nie są odporne na mróz. Zniechęcać może także ich cena, która jest bardzo wysoka (od ponad 520 zł do ponad 1000 zł). Obecnie jednak są dostępne ich imitacje.
Gdzie można stosować płytki zellige?
Kafelki zellige możemy wykorzystać zarówno do zaaranżowania ścian, jak i podłóg w łazience. Zazwyczaj mają 10x10 cm, choć znajdziemy też większe i o innym kształcie niż kwadrat: prostokąty, wąskie i długie, romby itp. Można również układać je w kształt mozaiki.
Sprawdzają się na ścianach w łazience, a nawet na ścianach w kabinach prysznicowych. Pozwalają stworzyć spersonalizowany salon kąpiel. Nawet niewielka ilość płytek zellige (patrz koszty) może stworzyć efektowny akcent, na przykład w postaci dekoracyjnych pasów lub ozdobnych wstawek między innymi płytkami.
Zellige równie dobrze odnajdują się w łazienkach w stylu orientalnym (co oczywiste), jak i w rustykalnym, bo surowa i szorstka powierzchnia nadaje im postarzony wygląd. Do tych drugich dobierajcie płytki czerwone lub w odcieniach zieleni. Z kolei do wnętrza retro pasują brązowe lub czarne.
Ciekawym pomysłem jest zestawienie zellige z minimalistyczną ceramiką łazienkową i chromowanymi elementami. Stworzą ciekawy kontrast, szczególnie gdy jeszcze połączymy je z gładkimi wielkoformatowymi płytkami. Efekt będzie wow!
zdjęcie wprowadzające: Przemysław Kuciński
