Dzieła Wojciecha Fangora stanowią świetny przegląd różnych nurtów sztuki współczesnej - od socrealizmu przez plakatowe mistrzostwo i iluzje optyczne po instalacje oraz artyzm w przestrzeni publicznej. Bez wątpienia chodzi o jednego z najwybitniejszych polskich twórców XX i XXI wieku, który zresztą zdobył spore uznanie także za granicą. Warto więc bliżej przyjrzeć się jego osiągnięciom!
Mimo że Wojciech Fangor znaczną część życia spędził w Stanach Zjednoczonych, to jego spuścizna artystyczna jest ściśle powiązana z Polską. Co ważne, wycinek jego dokonań codziennie mogą podziwiać warszawiacy, przemierzając miasto pociągami i metrem.
Wojna i socrealizm
Wojciech Fangor urodził się 15 listopada 1922 roku w Warszawie. Jego edukacja artystyczna przypadła na trudne wojenne czasy. Studiował wtedy prywatnie - u Tadeusza Pruszkowskiego i Felicjana Szczęsnego Kowarskiego. Już po wojnie, w 1946 roku, zaocznie otrzymał dyplom warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Na tej uczelni też pracował później w latach 1953-1961 jako docent. Również po wojnie artysta dał się poznać szerszej publiczności.
Pierwsze jego dzieła powstały w obowiązującym wtedy (od 1949 roku) nurcie socrealizmu. Tyle że akurat w przypadku Fangora można mówić o wartościowym artystycznie podejściu do tematu, co nie było takie oczywiste w ciężkiej epoce stalinizmu i silnym wpływie siermiężnego, radzieckiego realizmu. Najsłynniejsze z tego okresu są dwa obrazy Fangora: „Postaci” oraz „Matka Koreanka”.
Ciekawa jest też historia wielkopowierzchniowego dzieła „Kucie kos” - zostało namalowane w 1954 roku i…zakryte aż do 2013 roku. Powód? Zmiana koncepcji wystawy (na temat powstania styczniowego) w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, a być może też silna krytyka wpływowego w tym czasie historyka sztuki prof. Stanisława Lorenza. Wraz ze śmiercią Stalina w 1953 roku narzucone przez władzę rygory zostały poluzowane i artyści, w tym Wojciech Fangor, mogli już podążać bardziej indywidualnymi ścieżkami.
Plakat, instalacje przestrzenne i w stronę op-artu
Wojciech Fangor uchodzi również za jednego z przedstawicieli tzw. polskiej szkoły plakatu, która zdobyła spore międzynarodowe uznanie. Warto tu chociażby wspomnieć jego plakat z 1952 roku do filmu René Clémenta „Mury Malapagi”, mający istotne znaczenie dla światowej rozpoznawalności polskich ilustratorów. W latach 1953-1961 z kolei Fangor był autorem licznych plakatów i rysunków dla „Życia Warszawy”.
Lata 50. to także jeszcze jeden istotny punkt tak w twórczości Fangora, jak i w sztuce współczesnej w ogóle. W 1958 roku wraz z architektem Stanisławem Zamecznikiem przygotował instalację typu environment „Studium przestrzeni” - pierwszą tego typu w polskiej sztuce i jedną z najwcześniejszych na świecie.
Godne uwagi są również mozaiki ścienne i sufitowe zaprojektowane na dworcu kolejowym Warszawa Śródmieście (oddanym do użytku w 1963 roku). Z czasem zyskały ochronę konserwatorską. Widać w nich już jeden ze znaków rozpoznawczych Fangora, czyli efekt iluzji optycznej z zabawą kolorami. Obrazy malowane w ten sposób - z motywami kolorowych kręgów oraz fal o miękkich, rozmytych konturach i w kontrastowych barwach - stanowią istotny wkład artysty w rozwój nurtu op-artu.
To właśnie one przyniosły mu największą międzynarodową rozpoznawalność, czego zwieńczeniem była wystawa w 1970 roku w nowojorskim Muzeum Guggenheima z 37 płótnami artysty. W ten sposób Fangor został pierwszym Polakiem prezentowanym w tej słynnej placówce. W 1961 roku na długo wyjechał z Polski, a od roku 1966 mieszkał w Stanach Zjednoczonych. Do kraju wrócił dopiero w 1999 roku.
Stylistyczna ewolucja
W latach 70. i 80. więcej eksperymentował ze sztuką figuratywną, zostawiając na boku abstrakcję, która przyniosła mu sławę. Bazował np. na akademickich aktach, na które następnie nakładał geometryczne elementy. Szczególnie ciekawie zaś prezentują się jego serie obrazów tzw. „telewizyjnych”, co wynikało z fascynacji zarówno telewizją, jak i ogólnie kulturą masową.
Fangor wykonywał zdjęcia ujęć z ekranów, a następnie je odtwarzał w plakatowym stylu, ale z rozedrganą fakturą - z siatką kropek (pikseli). Tworzył również kolaże, w których wykorzystywał wycięte fragmenty magazynów ilustrowanych. Z rodzimych motywów warto natomiast wspomnieć jego cykl malarski „Poczet królów polskich” z 1990 roku.
Powrót do Polski
Artysta powrócił na stałe do kraju w 1999 roku i zamieszkał w mazowieckim Błędowie (niedaleko Grójca). Nadal intensywnie malował, a XXI wiek zaowocował tzw. nurtem palimpsestowym. Wtedy to Fangor nawiązywał do swoich młodzieńczych rysunków i twórczo je reinterpretował na płótnach. Dla Warszawy i sztuki w przestrzeni miejskiej ważne są zaś jego projekty graficzne dla 7 centralnych stacji II linii metra: wejść oraz dekoracji ściennych, czyli efektownych, barwnych, olbrzymich liter, które układają się w nazwy poszczególnych przystanków.
W latach 2000. dzieła Wojciecha Fangora stały się też jednymi z najdroższych oraz najbardziej poszukiwanych. Artysta zmarł 25 października 2015 roku w Warszawie i został pochowany w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach. Uchodzi za jednego z ostatnich wielkich mistrzów XX wieku, z ogromnymi zasługami dla rozwoju plakatu, op-artu czy sztuki w przestrzeni publicznej.
Zdjęcie otwierające artykuł: artysta Wojciech Fangor w Galerii XX1 podczas wystawy jego prac "Rysunki 1947-1957". Rok 2013. fot. Andrzej Rybczyński/PAP
