Warto poznać fenomen, jakim w polskiej twórczości był styl zakopiański. Dzięki swojej unikatowej estetyce i głębokim związkom z kulturą, styl zakopiański pozostaje jednym z najbardziejrozpoznawalnych osiągnięć sztuki narodowej przełomu wieków.
Z połączenia natury, folkloru i swoistego genius loci, jaki unosił się nad stolicą Tatr, powstał wyjątkowy i zupełnie unikatowy w historii sztuki polskiej styl zakopiański. Zapoczątkowany został przez architekta Stanisława Witkiewicza (1851-1915, ojca Stanisława Ignacego Witkiewicza - Witkacego) około 1890 roku, stanowi jedno z najbardziej charakterystycznych zjawisk w polskiej architekturze i sztuce przełomu XIX i XX wieku. Styl zakopiański szybko zdobył popularność, szczególnie wśród polskiej inteligencji, która traktowała go jako przejaw narodowego dziedzictwa.
Stanisław Witkiewicz twórca stylu zakopiańskiego
Witkiewicz, inspirowany tradycyjną kulturą i budownictwem górali podhalańskich, podjął próbę stworzenia nowoczesnego stylu architektonicznego, który jednocześnie oddawałby ducha narodowej tożsamości. Projektując budynki, Witkiewicz wzorował się na tradycyjnych chatach góralskich, wzbogacając je elementami secesji. Jego koncepcja była odpowiedzią na potrzebę podkreślenia polskości w czasach, gdy kultura narodowa znajdowała się pod presją zaborców.
Architektura - cechy stylu zakopiańskiego
Architektura stylu zakopiańskiego wyróżniała się unikatowymi cechami konstrukcyjnymi i dekoracyjnymi. Podstawowym wzorcem były dwuizbowe chaty góralskie, które Witkiewicz przekształcił w bardziej rozbudowane wille, dostosowane do potrzeb bogatych przyjezdnych. Budynki w stylu zakopiańskim charakteryzowały się:
- spadzistymi dachami krytymi gontem,
- wysokimi kamiennymi podmurówkami, które często różniły się wysokością z uwagi na górski teren,
- ścianami robionymi z drewnianych płazów w konstrukcji wieńcowej.
Ściany wykonywano z drewnianych płazów w konstrukcji wieńcowej, co nadawało budowlom solidności, a jednocześnie pozwalało na wprowadzenie licznych elementów dekoracyjnych. Narożniki domów w stylu zakopiańskim zdobiły „rysie” - rzeźbione zakończenia drewnianych bali. Dachy domów w stylu zakopiańskim urozmaicano charakterystycznymi pazdurami (pionowymi dekoracjami), a okna i drzwi dekorowano promieniście ułożonymi listwami, tzw. „słoneczkami”.
Charakterystycznym elementem stylu zakopiańskiego były także werandy zwane „przyłapami”, wspierane na łukach kamiennych podmurówek.
Styl zakopiański przykłady
Pierwszym budynkiem w stylu zakopiańskim była willa „Koliba” zaprojektowana przez Witkiewicza na zlecenie Zygmunta Gnatowskiego i wybudowana w latach 1892-1893. Styl zakopiański szybko zdobył popularność, szczególnie wśród polskiej inteligencji, która traktowała go jako przejaw narodowego dziedzictwa. Z czasem powstawały kolejne budynki inspirowane tą estetyką, zarówno w Zakopanem, jak i poza nim. Do najbardziej znanych realizacji w stylu zakopiańskim należą wille „Oksza”, „Pod Jedlami” oraz kaplica na Jaszczurówce.
Styl zakopiański znalazł również zastosowanie w budownictwie użyteczności publicznej - przykładem może być dworzec kolejowy w Syłgudyszkach na Litwie. Propagowanie „zakopiańszczyzny” traktowano jako patriotyczny obowiązek, a budowle w stylu zakopiańskim pojawiały się także w innych częściach Polski, m.in. w zaborze rosyjskim, w Konstancinie i Aninie pod Warszawą, a nawet w Łodzi.
„Sztuka Podhalańska! Na sam dźwięk tej obiecującej nazwy czujesz, wrażliwy przechodniu, żywiczną woń smreków, (...) a przez mózg suną ci gromadami bace, juhasy, kozy, czerpaki, snycerskie świątki i zbójniki ze szkoły Stryjeńskiego i kręci się w oczach cały świat czarowny «Skalnego Podhala». Spodziewasz się arcyswojskiego wyrazu na wskroś oryginalnej krainy, rodzimego odczucia rodzimej przyrody” - pisał Karol Frycz.
Styl zakopiański w sztuce użytkowej
Styl zakopiański nie ograniczał się jednak wyłącznie do architektury. Szybko przeniknął do sztuki użytkowej i rzemiosła. Projektowano w stylu zakopiańskim meble, ubiory, sprzęty gospodarcze, instrumenty muzyczne, wyroby z porcelany, pamiątki.
Podhalańskie motywy, jak wzory roślinne, geometryczne czy inspirowane krajobrazem Tatr, stały się też popularne w literaturze, muzyce, malarstwie. Wpływy tego stylu były szczególnie widoczne w działalności takich artystów, jak Zofia Stryjeńska czy Walery Eljasz-Radzikowski, współzałożyciel Towarzystwa Tatrzańskiego.
Istotnym ośrodkiem propagowania stylu zakopiańskiego była założona w 1878 roku Szkoła Przemysłu Drzewnego w Zakopanem. Początkowo jej działalność skupiała się na nauce snycerki i wykonywaniu drobnych przedmiotów użytkowych, które mogły być sprzedawane turystom odwiedzającym Podhale. Pierwszą informację o Szkole Zawodowej Przemysłu Drzewnego odnajdujemy w pismach ks. Eugeniusza Arnolda Janoty. „Zawszem przypuszczał, (...) że górale tutejsi, obdarowani bystrym umysłem i życia fantazją, powinni z drzewa wyrabiać rzeczy, jak to często spotkać można u plemion góralskich Szwajcarii, Tyrolu i Szwarcwaldu. Przy małym zatrudnieniu w polu (...) jakżeby użytecznie ten czas mogli zapełnić rzeźbieniem różnych drobnostek, szczególniej chłopaki, co to lubią bawić się nożykiem”.
Z czasem szkoła stała się ważnym centrum kształcenia artystycznego, które przyczyniło się do rozwoju przemysłu drzewnego i sztuki użytkowej w regionie. Uczniowie szkoły, a później także jej absolwenci, realizowali liczne projekty, które pomogły spopularyzować styl zakopiański w całym kraju.
Wille w stylu zakopiańskim - unikatowe wzory
Styl zakopiański w architekturze znalazł wielu naśladowców i kontynuatorów. Do najważniejszych twórców, którzy stosowali założenia stylu zakopiańskiego, należeli Tadeusz Prauss, projektant schroniska nad Morskim Okiem, Jan Witkiewicz-Koszyc, autor projektów willi „Witkiewiczówka” i „Chata” dla Stefana Żeromskiego czy Józef Kaspruś, twórca willi „Atma”, obecnie będącej Muzeum Karola Szymanowskiego. Wśród innych realizacji inspirowanych stylem zakopiańskim warto wymienić „Orkanówkę” w Porębie Wielkiej autorstwa Andrzeja Galicy oraz wille projektowane przez Bogdana Hoffa w Wiśle, takie jak „Słoneczna” czy „Zacisze”.
Styl zakopiański dziś
Choć popularność stylu zakopiańskiego zaczęła słabnąć jeszcze za życia Witkiewicza, jego znaczenie jako pierwszego polskiego stylu narodowego pozostaje niezaprzeczalne. Dziś budynki w tym stylu, zarówno w Zakopanem, jak i poza nim, są uznawane za cenne zabytki, które świadczą o wyjątkowym połączeniu sztuki ludowej z nowoczesnymi trendami architektonicznymi.
Dziś na nowo odkrywamy styl zakopiański. Dlatego DESA Unicum zorganizowała wystawę oraz aukcję „Zakopane, Zakopane!” poświęconą dziełom o tematyce tatrzańskiej i góralskiej oraz artystom tworzącym w tym regionie.
Tegoroczna edycja była wydarzeniem podwójnie wyjątkowym. Po pierwsze odbywała się w partnerstwie z Tatrzańskim Parkiem Narodowym, który w tym roku obchodzi 70. urodziny. Po drugie przypadała w setną rocznicę Międzynarodowej Wystawy Sztuki Dekoracyjnej i Wzornictwa w Paryżu, gdzie triumfowała polska sztuka narodowa, silnie związana z Podhalem.
Fot. otwierająca: Willa „Koliba” zaprojektowana przez Witkiewicza, ul. Kościeliska, Zakopane. Obecnie mieści się w niej Muzeum Stylu Zakopiańskiego, Adobe Stock
