Szeroko rozumiany ruch modernistyczny całkowicie zmienił zarówno myślenie o architekturze, jak i urbanistyce. W zasadzie większość budynków, jakie mamy w Polsce wokół siebie, to efekt swoistej rewolucji, jaka zachodziła przez XX wiek. Modernizm jednak nie narodził się jednego dnia, a wpływ na ten nurt wywarło wiele ważnych postaci. Warto się temu bliżej przyjrzeć, tak by lepiej zrozumieć zmiany w architekturze w ostatnich stu latach.
Modernizm ukształtował się w opozycji do stylów historycznych, czyli - w największym uproszczeniu - wielkiej tradycji budownictwa europejskiego rozwijanej od starożytności. To zresztą pokazuje, jaka była skala zmian, które ze sobą przyniósł.
Co to jest modernizm w architekturze?
Termin „modernizm” pochodzi od francuskiego (a pośrednio łacińskiego) słowa „moderne” oznaczającego nowoczesność. Warto w tym miejscu podkreślić, że nie jest tożsamy z modernizmem literackim i szerzej artystycznym przełomu XIX i XX wieku, którego architektonicznym wyrazem była secesja - paradoksalnie zresztą mocno zaprzeczająca „właściwemu” modernizmowi w budownictwie.
Ponieważ przyjmuje się, że modernizm trwał i rozwijał się na całym świecie mniej więcej w latach 1910-1980, mamy do czynienia z ogromem architektury, która siłą rzeczy różniła się zależnie od kraju, regionu czy konkretnego czasu, w którym powstawała. Niemniej da się wyróżnić pewne ogólne, powtarzające się i kluczowe cechy.
Przede wszystkim modernizm w centrum stawiał funkcję budynku (funkcjonalizm) i podejście racjonalistyczne - architektura miała realizować konkretne zadania, a jej formy - maksymalnie proste - służyły temu celowi. Zrezygnowano z ozdób i ornamentów, stawiając na kształty geometryczne, najczęściej kubiczne. Typowy stał się zwłaszcza budynek w formie „klocka” z płaskim dachem, czytelnymi podziałami i sporą ilością okien.
Użyteczność i wygoda architektury były nadrzędnymi wartościami, choć oczywiście budynki modernistyczne nie musiały być pozbawione wartości estetycznych. Kluczem zresztą było takie ich projektowanie, by jedynie za pomocą użytych materiałów i prostych form zadbać o atrakcyjny wygląd, ale nigdy kosztem funkcjonalizmu. Minimalizm - najlepiej wyrażony w motcie niemieckiego architekta Ludwiga Miesa van der Rohe „Mniej znaczy więcej” - stał się swoistą siłą etyczną.
Początki, rozwój i fazy modernizmu
O modernizmie w architekturze można napisać wielotomową publikację, która i tak nie wyczerpie całego bogactwa tematu. Niemniej żeby lepiej zrozumieć ten nurt, warto w dużym skrócie przedstawić jego rozwój i historię.
Początki modernizmu szły w parze z dużym rozwojem cywilizacyjnym i technologicznym, a więc szczytem epoki przemysłowej. Już w XIX wieku w architekturze zadomowiły się nowe materiały, takie jak chociażby żeliwo, żelbet i stal. Siłą rzeczy wpłynęły one na sposób budowania - zwłaszcza konstrukcji. Dobrym przykładem są pierwsze duże dworce kolejowe, które konstrukcyjnie były nowatorskie, niemniej wciąż „opakowywano” je stylizacją historyczną.
XIX wiek, a przede wszystkim jego druga połowa, to czas eklektyzmu - miksowały się takie nurty, jak neogotyk, neorenesans, neobarok czy wreszcie neoklasycyzm. Z czasem jednak, i to niezależnie od siebie w różnych miejscach na świecie, nowe myślenie o architekturze zaczęło wypierać kostium historyczny. Spore kontrowersje wzbudzała zresztą także secesja ze swoimi miękkimi, nieokiełznanymi, bogato ornamentacyjnymi formami.
Modernizm przynajmniej częściowo zrodził się w opozycji do tego stylu. Istotne były też wątki ideologiczne - poszukiwanie architektury egalitarnej, dla każdego, bez akcentowania podziałów społecznych - funkcjonalnej i racjonalnej, opartej na osiągnięciach technicznych. A style historyczne mocno kojarzono z rozwarstwieniem społecznym - zdobność jawiła się jako oznaka klas bogatszych.
Niektórzy szli nawet dalej. W 1908 roku opublikowano głośny esej austriackiego architekta Adolfa Loosa „Ornament i zbrodnia”. Autor określił w nim dekoracyjność jako „intelektualny prymitywizm”. Tendencje te nasiliły się po zakończeniu I wojny światowej, choć już wcześniej zaczęły powstawać obiekty w stylu modernistycznym. Za jeden z pierwszych uznaje się np. fabrykę obuwia „Fagus” w niemieckim Alfeld projektu Waltera Gropiusa (1911 r., wspólnie z Alfredem Meyerem), późniejszego założyciela Bauhausu. Z kolei w Stanach Zjednoczonych tworzył już słynny architekt Frank Lloyd Wright.
W międzywojniu zresztą modernizm mocno rywalizował z wciąż zdobnym, choć bardziej zgeometryzowanym niż secesja stylem art déco. Niemniej to właśnie w tym czasie zaczęły powstawać sztandarowe dzieła modernizmu, działały szkoła Bauhaus, holenderska grupa De Stijl czy ruch konstruktywistyczny. Duży wpływ na architekturę wywarły też nowe nurty w sztukach plastycznych - zwłaszcza kubizm i abstrakcjonizm.
Dojrzały modernizm dynamicznie rozwijał się już po II wojnie światowej. Coraz mocniej odchodził przy tym od nawet niewielkich wpływów stylów historycznych. Zmieniały się miasta, ale też architektura poza nimi. Powstawały ogromne, modernistyczne założenia urbanistyczne, jak np. miasto Brasilia. Wszystko szło w parze z bieżącymi osiągnięciami technicznymi. Stan ten trwał mniej więcej do 1980 roku, kiedy modernizm zaczęto coraz mocniej krytykować.
Nastała więc era postmodernizmu. Ale równocześnie nikt o modernizmie nie zapomniał - na stałe zmienił myślenie o architekturze i urbanistyce. Mówi się zresztą o neomodernizmie, który trwa w najlepsze do dziś, ale z jedną istotną zmianą: mniej już w nim podbudowy ideologicznej.
Najważniejsze cechy architektury modernistycznej
Wśród znaków rozpoznawczych budowli modernistycznej można wskazać przede wszystkim:
- funkcjonalizm i prostotę wzorniczą;
- geometryczne, kubiczne, abstrakcyjne formy z lekkimi optycznie bryłami;
- stalowe oraz żeliwne konstrukcje, a także wznoszenie budynków na żelbetowych słupach;
- płaskie, jednorodne elewacje bez dodatkowych zdobień oraz ornamentów;
- płaskie dachy;
- okazałe, przeszklone ściany z szerokimi oknami;
- przeszklone klatki schodowe.
Prekursorzy i przedstawiciele modernizmu w architekturze
Modernizm nie zaistniałby ani nie rozwijałby się bez ważnych twórców, takich jak m.in.:
Le Corbusier (Charles-Édouard Jeanneret-Gris)
Le Corbusier - bodaj najważniejsza postać w nurcie, nazywany papieżem modernizmu, z pochodzenia Szwajcar. Projektant wielu znanych budynków - od międzywojennej willi Savoye we francuskim Poissy przez „jednostkę mieszkaniową” (Unité d’habitation) w Marsylii, zabudowania w indyjskim mieście Chandigarh po widowiskową katedrę we francuskim Ronchamp. Ponadto był autorem pięciu zasad architektury nowoczesnej, które miały spory wpływ na bazę teoretyczną modernizmu.
Walter Gropius
Walter Gropius - niemiecki architekt, założyciel słynnej szkoły Bauhaus, przez co jest również istotną postacią dla rozwoju współczesnego wzornictwa. Poza wspominaną już fabryką obuwia „Fagus” zaprojektował m.in. budynek Bauhausu w Dessau, wille w Berlinie - Zehlendorfie i Stuttgarcie, Impington Village College w angielskim hrabstwie Cambridgeshire, dom wielorodzinny na osiedlu Hansaviertel w Berlinie, ambasadę USA w Atenach, synagogę Oheb-Shalom w Baltimore, fabrykę porcelany Rosenthal w Selb czy wreszcie Bauhausarchiv w Berlinie.
Frank Lloyd Wright
Frank Lloyd Wright to amerykański architekt, jedna z najważniejszych postaci dla modernizmu zwłaszcza za oceanem. Słynne są zwłaszcza dwa jego dzieła: dom Edgara J. Kaufmanna (albo „Fallingwater”, czyli „dom nad wodospadem”) w Bear Run w Pensylwanii oraz budynek Muzeum Guggenheima w Nowym Jorku.
Oscar Niemeyer
Oscar Niemeyer - brazylijski architekt i wybitny przedstawiciel modernizmu. Jego najsłynniejszym dziełem jest zbudowane od podstaw miasto Brasilia (1956-1964). Bazował na nowatorskich rozwiązaniach konstrukcyjnych i budowlanych często z zaskakującymi efektami plastycznymi oraz kolorystycznymi. Tworzył również poza rodzinną Brazylią.
Ludwig Mies van der Rohe
Ludwig Mies van der Rohe - niemiecki architekt działający długi czas w Stanach Zjednoczonych, ważny przedstawiciel tzw. stylu międzynarodowego i autor słynnej maksymy „Mniej znaczy więcej”. Zaprojektował m.in. wiele wieżowców (głównie w Chicago), pierwowzorów późniejszych drapaczy chmur.
Alvar Aalto
Alvar Aalto - fiński architekt i urbanista, ale też m.in. założyciel kultowej firmy meblowej Artek. Od 1960 roku był odpowiedzialny za ogólne planowanie Helsinek, a także architektoniczne ukształtowanie fińskiej stolicy. Zrealizował ponad 200 projektów.
Gio Ponti
Gio Ponti - włoski architekt i profesor politechniki w Mediolanie. Co ciekawe, jeszcze w okresie międzywojennym bliskie były mu tendencje neoklasycystyczne. Jednak już po wojnie projektował głównie funkcjonalne wieżowce o ciekawej konstrukcji, jak np. te firm Montecatini i Pirelli w Mediolanie.
Polska architektura modernistyczna
Modernizm w Polsce rozwijał się w dwóch fazach rozdzielonych drugą wojną światową, ale też kilkuletnim, „obowiązującym” socrealizmem. Przed 1939 roku tworzono w tym stylu przede wszystkim wille oraz budynki użyteczności publicznej, choć powstawały również większe osiedla. Najwięcej międzywojennej architektury modernistycznej znajdziemy m.in. w Warszawie (np. Stary Żoliborz, Saska Kępa, Stary Mokotów), Gdyni i Katowicach. Co ciekawe, w tym okresie założenia modernizmu łączono m.in. z polską sztuką ludową.
Modernizm po wojnie miał już większy zasięg. Zaczęły powstawać ciekawe budynki w tym stylu (jak np. Centralny Dom Towarowy w Warszawie), jednak równie szybko odgórnie został narzucony socrealizm. Po tej kolejnej wymuszonej przerwie rozkwit modernizmu nastąpił od ok. 1956 roku i nurt ten był właściwie państwową wytyczną projektową. Nic zatem dziwnego, że trwał aż do końca lat 80. XX wieku.
Wśród ważnych postaci polskiej architektury modernistycznej warto wymienić chociażby Zbigniewa Ihnatowicza, Bohdana Pniewskiego, Bohdana Lacherta, Arseniusza Romanowicza, Barbarę i Stanisława Brukalskich, Henryka Buszkę, Jadwigę Grabowską-Hawrylak, Halinę Skibniewską, Eustachego Chmielewskiego, Marka Leykama, Zygmunta Stępińskiego, Czesława Przybylskiego czy Adolfa Szyszko-Bohusza.
